Γράφει ο Ρήγας Καππάτος
Στις αρχές τού περασμένου Οχτώβρη, εγκαινιάσθηκε στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης μια συγκεντρωτική έκθεση έργων του Κυριάκου-Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614), τού γνωστού ανά την Υφήλιο ως “Ελ Γκρέκο”.
Ο μεγάλος αριθμός έργων που συγκεντρώθηκε από άλλα μουσεία και συλλογές για την έκθεση, αλλά και η ιδιαίτερη σπουδαιότητα πολλών από αυτά τα έργα, έκαναν την έκθεση μία από τις σημαντικότερες που έγιναν ποτέ, με έργα του Θεοτοκόπουλου, στην πολιτιστική και οικονομική πρωτεύουσα της Αμερικής. Η δε ανταπόκριση του κοινού ήταν τέτοιας συρροής κατά χιλιάδες θεατών ημερησίως, ώστε μερικοί πρότειναν την παράτασή της.

Ανάμεσα στα ιδιαίτερης σημασίας έργα του Θεοτοκόπουλου σ΄ αυτή την έκθεση, είναι (αυτές οι γραμμές γράφονται ενώ η έκθεση παραμένει ακόμα ανοιχτή): η περίφημη “Θέα τού Τολέδο”, με τον νεφοσκεπή ουρανό να αυλακώνεται από αστραπές, “Η Ανάσταση”, ο “Καρδινάλιος Νίνιο ντε Γκεβάρα”, ο “Λαοκόων” και τα παιδιά του, σπαρασσόμενοι από συσφιγκτήρες όφεις σταλμένους από τον Απόλλωνα, ο “Άγιος Ιερώνυμος”, εκείνη η εκπληκτική “Παρθένος Μαρία”, που δεν είναι άλλη από μια εξαιρετικής ομορφιάς Ισπανίδα κόρη του καιρού του, καλυμμένη με το χαρακτηριστικό μαντίλι των γυναικών τού λαού, κ.α. Όλα έργα του χαρακτηριστικού μυστικιστικού ρεαλισμού και του τολμηρού σχεδίου τού Θεοτοκόπουλου, μοναδικού στην ιστορία της ζωγραφικής.

Φυσικά στην έκθεση προσήλθαν άκρως υπερήφανοι και οι Έλληνες φίλοι της ζωγραφικής που ζούνε στη Νέα Υόρκη. Υπερήφανοι που ένας Κρητικός αγιογράφος από το Φόδελε Ηρακλείου, έχοντας μέσα του το δαιμόνιο της μεγαλοφυΐας, άφησε την Κρήτη κι έφτασε εκεί που φτάνουν οι πολύ λίγοι: στο απόγειο της παγκόσμιας αναγνώρισης.

Ο Θεοτοκόπουλος θεωρήθηκε επαναστατικός ζωγράφος στην εποχή του, και εξακολουθεί να θεωρείται τέτοιος ίσαμε σήμερα, μετά την επανανακάλυψή του από τους τεχνοκρίτες και φιλότεχνους τον 19ο αιώνα. Ένας άλλος ζωγράφος-ιδιοφυϊα της εποχής μας, ο Πάμπλο Πικάσο, λέει: “ο κυβισμός είναι ισπανική εφεύρεση κι εγώ τον επινόησα. Πρέπει να δούμε όμως και την ισπανική επίδραση στο έργο του Σεζάν και την επίδραση τού Θεοτοκόπουλου σ΄ αυτόν και μετά σ΄ εμένα. Το ίδιο ομολογεί και ο αφηρημένος Αμερικανός ζωγράφος Τζάκσον Πόλλοκ, ο οποίος ήταν μελετητής και θαυμαστής τού έργου του Θεοτοκόπουλου.

Αυτό το ενδιαφέρον και ο θαυμασμός για το έργο του Κρητικού δημιουργού, υπάρχει και σε μη ζωγράφους, όπως στη γνώμη του εκλεκτιστή Γάλλου ποιητή και πεζογράφου του 19ου αιώνα, Θεόφιλου Γκωτιέ. Στο έργο του “Ταξίδι στην Ισπανία” γράφει επί λέξει: “Υπάρχει κατάχρηση φωτοσκίασης στον Ελ Γκρέκο, κατάχρηση βίαιων αντιθέσεων, παράξενων χρωμάτων, υπερβολή προϊδεασμού, σκισμένες κουρτίνες ριγμένες στην τύχη• σε όλα όμως πρυτανεύει μια εκφαυλισμένη ενέργεια, μια υποβόσκουσα δύναμη που προβάλλει τον μεγάλο ζωγράφο και το δαιμόνιο της ιδιοφυϊας.

Όταν λέει αυτά τα λόγια ο Θ. Γκωτιέ, που πρέσβευε την ιδέα “η τέχνη για την τέχνη”, κάνει την ζωγραφική του Θεοτοκόπουλου να παίρνει ακόμα μία διάσταση: εκείνη του καλλιτέχνη που δημιουργεί έξω από την εποχή του, κάτι που και ο ίδιος ο Θεόφιλος Γκωτιέ έκρινε εκτός Παρισιού του 1860.

Φεύγοντας από την Κρήτη, ο Κυριάκος Θεοτοκόπουλος έμεινε εννιά χρόνια στην Ιταλία (1567-1576). Σπούδασε κοντά στον Τισιάνο και άλλους Ιταλούς ζωγράφους της Αναγέννησης. Από αυτή την εμπειρία του έμεινε μόνο κάτι από τα χρώματα του Τισιανού, λένε οι ειδικοί. Εκεί ασπάστηκε τον καθολικισμό, έτσι το Κυριάκος μεταφράστηκε σε Δομένικο ή Δομίνικο, για πρακτικούς, μάλλον λόγους, υποθέτω. Για όλους, τόσο στην Ιταλία όσο και μετά, στην Ισπανία, ο Κυριάκος Θεοτοκόπουλος ήταν “El Greco”, ο Έλληνας, απ΄ όπου και το ψευδώνυμο. Γιατί ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να υπογράφει τα έργα του με το ελληνικό του όνομα, ενώ στο τέλος, ύστερα από το Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, προσέθετε και εκείνο το απαράμιλλο “Κρής”, Κρητικός, δηλαδή, για να μη χωράει αμφιβολία ότι αυτό δεν αλλάζει, όσο κι αν περνάνε τα χρόνια.