« Η Πόλις εάλω». Το έτος 1453 ο δικέφαλος έπεσε στα τείχη της Κωνσταντινοπόλης και στη θέση του εμφανίστηκε η ημισέληνος. Το Βυζάντιο δεν υπάρχει πια, ο  πολιτισμός χιλίων χρόνων σταμάτησε αιφνίδια, όταν ένας κατακτητής απολίτιστος, βάβαρος, δόλιος και αιμοσταγής κατέλαβε τη Βασιλεύουσα. Για 400 χρόνια έτρεχε το αίμα και το δακρυ του Έλληνα. Ζήσανε χρόνια πολλά στο φοβο και τον εμπαιγμό των κατακτητών. Οι διανοούμενοι και οι οικονομικά εύρωστοι έφυγαν προς τη δύση, που πολλοί από αυτούς πρόσφεραν πολλά στους σκλαβωμένους Έλληνες. Εκεί οργανώθηκαν σε κοινότητες και πέρα από την προσωπική τους φροντίδα, ενδιαφέρθηκαν και για εκείνους που έμειναν πίσω όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη αλλά σε κάθε γωνιά της Ελληνικής επικράτειας.

       Ένα από τα βασικά θέματα των Ελλήνων ήταν η εκπαίδευση για τη συνέχιση της γλώσσας, της θρησκείας και του Ελληνικού πολιτισμού.Στο σημείο αυτό ο Μωάμεθ ο Β’ ήταν ευνοϊκός με τον Πτριάρχη Γεώργιο Γεννάδειο και επέτρεψε να υπάρχουν σχολεία, όχι από μεγαλοψυχία αλλά από καθαρό συμφέρον. Έτσι ένα χρόνο μετά την άλωση της Πόλης ιδρύεται η Πατριαρχική Σχολή. Έπρεπε να επανδρώσουν  και να στελεχώσουν τόσο τις διοικήσεις τους όσο και τα διπλωματικά γραφεία τους στις άλλες χώρες, αφού οι ίδιοι αγράμματοι και ανίδεοι σε διπλωματικές σχέσεις. Έτσι οι εναπομείναντες στην Πόλη συγκεντρώθηκαν στο Φανάρι όπου έγινε το νέο κέντρο του Ελληνισμού και κέντρο επιλογής διπλωματών των Οθωμανών.

       Το εκπαιδευτικό σύστημα που δημιουργήθηκε κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες ήταν μια μονάδα ανεξάρτητη χωρίς να υπάρχει ένα ενιαίο σύστημα δημόσιας παιδείας και κεντρικής εξουσίας, αλλά ο τοπικός παράγοντας και φυσικά σύμφωνα με τις οικονομικές  δυνατότητες. Πέρα όμως από την Κωνσταντινούπολη η κατάσταση ήταν διαφορετική και ο κάθε τοπικός διοικητής ανάλογα με τις σχέσεις του με τους κατοίκους της περιοχής του, έδινε ανάλογα προνόμια στο θέμα παιδείας. Βασικά τα πρώτα 100 χρόνια ήταν χρόνια δύσκολα για την οργάνωση ενός τοπικού εκπαιδευτικού συστήματος. Δεν ήταν δυνατόν να χτίσουν σχολεία λόγω οικονομικών πόρων, δεν υπήρχαν βιβλία εκτός από τα θρησκευτικά βιβλία, όπως το οχτωήχι, οι πράξεις των Αποστόλων και άλλα εκκλησιαστικά βιβλία και πάνω απ’ όλα δεν υπήρχαν μορφωμένοι άνθρωποι να αναλάβουν τη διαπαιδαγώγιση της νεολαίας εκτός από ιερείς και μοναχούς που γνώριζαν ανάγνωση και γραφή.

      Δεν υπήρχαν σχολικά κτίρια να στεγάσουν τα παιδιά και έτσι ογυναικονίτης , ο νάρθηκας των εκκλησιών, ή κάποιο άλλο μέρος και ο δασκαλος, ιερέας ή μοναχός εκτελούσε τα καθήκοντά του. Οι μαθητές μόνο αγόρια τα κορίτσια δε πήγαιναν στο σχολείο, μόνο σε εύπορες οικογένειες πήγαινε ο δάσκαλος στο σπίτι για κατ’ ιδίαν μόρφωση. Η χρήση των εκκλησιών, οι ιερείς δάσκαλοι και τα εκκλησιαστικά βιβλία δημιουργησαντην έννοια  του κρυφού σχολειού. Σύμφωνα με τον ιστορικό Γιάννη Κορδάτο « κρυφό σχολείο δεν υπήρξε ποτέ». Την ίδια άποψη έχει και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Ίσως όμως κατά καιρούς σκληρών απαγορεύσεων λειτουργίας σχολείων  από τους τοπικούς άρχοντες να λειτούργησαν τέτοια σχολεία. Ίσως…

     Ο πνευματικός μαρασμός αρχίζει να αποκαθίσταται σιγά σιγά όταν οι κοινωνικές συνθήκες με τη βοήθεια των Ελλήνων της διασποράς σταθεροποιούνται και γίνονται εμφανείς στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Οικονομικά εύρωστοι, κυρίως έμποροι, έδειξαν προθυμία να στηρίξουν τα σχολεία και άρχισαν να χρηματοδοτούν για βιβλία καθώς επίσης να προσκαλούν διανοούμενους από το εξωτερικό για τις διδακτικές και οργανωτικές ανάγκες.

     Μετά το 1730 πολλά πρωτοποριακά σχολεία ιδρύονται σε όλες τις περιφέρειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ένας από τους στηρικτές σχολείων και εκπαίδευσης γενικά είναι ο Κοσμας ο Αιτωλός γνωστός και ως Πατροκοσμάς ο οποίος ταξίδευσε σε όλη την επικράτεια και αναφέρει σε επιστολή του «..δεκα σχολεία Ελληνικά εποίησα και διακόσια δια κοινά γράμματα.» Ταξιδεύοντας στην Ευρυτανία  στο χωριό Πρασιά έμπιξε το μπαστούνι του στη γη λέγοντας ότι αν γίνει δέντρο έρχεται η απελευθέρωση του Έθνους. Το μπαστούνι βλάστησε και έγινε ένα θεόρατο κυπαρίσι το μοναδικό στην ελατοσκέπαστη περιοχή, όπως το είδα ως δάσκαλος στον παρακείμενο συνοικισμό Φουσιανά το έτος 1964.

     Στα επόμενα χρόνια ιδρύθηκαν και λειτούργησαν πολλά σχολεία όλων των βαθμίδων όπου με την εμφάνιση του διαφωτισμού το 1750 και μετά, Έλληνες λόγιοι του εξωτερικού έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη την παιδείας και άρχισε η ιδέα  για πιο οργανωμένη προσπάθεια για αποτείναξη του Οθωμανικού ζυγού. Τα χρόνια περνούν και είναι γνωστά τα αποτελέσματα της επανάστασης του 1821. Ένα Έθνος γεννιέται και ακολουθεί τα πεπρωμένα της φυλής μας. Η γλώσσα, η Ορθόδοξη πίστη μας και ο αθάνατος πολιτισμός μας βγήκαν ανέγκιχτα από την Οθωμανική τυραννία.

    Διακόσια χρόνια Ελεύθερης Ελλάδας γιορτάζουμε φέτος και τιμούμε εκείνους που πάλεψαν για να χαιρόμαστε εμείς τα αγαθά μιας ελεύθερης Πατρίδας. Εμείς οι απόδημοι ας παραδειγματιστούμε από τις προσπάθειες των ενδόξων προγόνων μας για να κρατήσουμε ζωντανά τα Ελληνικά ιδεώδη και ιδανικά. Εμείς εδώ ελεύθεροι πια στο πιο πολιτισμένο μέρος του κόσμου με όλα τα μέσα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά και όμως είμαστε ανήμποροι να κρατήσουμε τη γλώσσα μας ζωντανή. Λιγοστεύει ο ζήλος και το ενδιαφέρον. Κλείνουν σχολεία, αμβλύνεται το ενδιαφέρον για τα Ελληνικά γράμματα και οι ιθύνοντες έγιναν παρατηρητές των καταστάσεων. Ας πάρουμε πρωτοβουλίες για το μέλλον της Ομογένειας κι ας παραδειγματιστούμε από τις προσπάθειες του Πατροκοσμά και των άλλων λογίων για να σωθούμε και να γιορτάσουμε τα 100 χρόνια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής με χαρά και υπερηφάνεια! Το αξίζουμε.

Δρ. Γιώργος Μελικόκης, Παιδαγωγός

Μάη 24, 2021

.